मुंबई, २० ऑगस्ट २०२५: महाराष्ट्र शासनाने गणेशोत्सवाला ‘राज्य महोत्सव’ म्हणून साजरा करण्याचा निर्णय घेतला असून, त्याअंतर्गत सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळांसाठी उत्कृष्टता स्पर्धा आयोजित करण्यात येणार आहे. पर्यटन आणि सांस्कृतिक कार्य विभागाने २० ऑगस्ट २०२५ रोजी जारी केलेल्या शासन निर्णय क्रमांक पुलदे-२०२५/प्र.क्र.११५/सां.का.२ नुसार, ही स्पर्धा तालुका, जिल्हा आणि राज्य स्तरावर राबवली जाईल. पु. ल. देशपांडे महाराष्ट्र कला अकादमीच्या वतीने आयोजित होणाऱ्या या स्पर्धेत सुमारे ४६८ मंडळांना १.५० कोटी रुपयांची पारितोषिके वितरित केली जाणार आहेत. यापूर्वी २० जून २०२५ रोजी जारी शासन निर्णय क्रमांक पुलदे-२०२५/प्र.क्र.७४ नुसार स्पर्धेची रूपरेषा ठरवली गेली होती, जी आता तालुका स्तरापर्यंत विस्तारित करण्यात आली आहे.
या स्पर्धेचा उद्देश गणेशोत्सवाच्या माध्यमातून सांस्कृतिक जतन, सामाजिक कार्य, पर्यावरण संरक्षण आणि नवीनता यांना प्रोत्साहन देणे आहे. लोकमान्य टिळकांनी सुरू केलेल्या या परंपरेला नवे रूप देण्यासाठी शासनाने ही योजना आखली आहे. स्पर्धेचे निकष, नियम आणि पारितोषिके याबाबत सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे.
स्पर्धेचे निकष: १०० गुणांची पारदर्शक मूल्यमापन पद्धती
स्पर्धेत सहभागी मंडळांचे मूल्यमापन १०० गुणांच्या निकषांवर आधारित असेल. हे निकष सांस्कृतिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय पैलूंवर आधारित आहेत. प्रत्येक मंडळाने वर्षभरात केलेल्या कार्याचा कालावधी मागील वर्षाच्या अनंत चतुर्दशीपासून चालू वर्षाच्या अनंत चतुर्दशीपर्यंतचा असेल. मुख्य निकष खालीलप्रमाणे:
- कलांचे जतन व संवर्धन (२० गुण): गायन, वादन, नृत्य, नाट्य, दशावतार, पोवाडा, लावणी, झाडीपट्टी, खंडगम्मत, विहिगायन, चित्रकला, चित्रपट, शिल्पकला, मूर्तीकला इत्यादी विविध कलांवर आधारित सांस्कृतिक कार्यक्रम, स्पर्धा आयोजन आणि लुप्त होणाऱ्या कलांचे संवर्धन.
- संस्कृतीचे जतन व संवर्धन (२० गुण): दुर्मीळ नाणी, शस्त्र, भांडी इत्यादी विषयक प्रदर्शने, कवी संमेलन, पुस्तक मेळा, अनुभवचन, वक्तृत्व, निबंध लेखन स्पर्धा इत्यादी साहित्य विषयक उपक्रम, लुप्त होणाऱ्या कलाविष्कारांचे संवर्धन, पारंपारिक व देशी खेळांच्या स्पर्धा, मंडळाचे व संस्थांचे ग्रंथालय इत्यादी.
- निसर्ग आणि सार्वजनिक संपत्तीचे जतन व संवर्धन (२० गुण): वने, निसर्ग, गडकिल्ले, राष्ट्रीय व राज्य स्मारके यांचे जतन-संवर्धन, जनजागृती, स्वच्छता, पर्यटन व सामाजिक-आर्थिक सक्षमीकरणासाठी केलेले जनजागृतीपर कार्य.
- सामाजिक कार्य (२० गुण): महिला, ज्येष्ठ नागरिक, वंचित घटक, दिव्यांग इत्यादी समाजघटकांसाठी आयोजित उपक्रम. शासनाच्या विविध लोकोपयोगी योजना (उदा. स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव) वर आधारित उपक्रम. आधुनिक तंत्रज्ञान, गाव दत्तक योजना, आरोग्य, शिक्षण, क्रीडा, कृषी, विज्ञान, समाज सुधारणा विषयक उपक्रम, अंधश्रद्धा व अनिष्ट रूढींवर प्रबोधन.
- गणेशोत्सव आयोजनातील नवीनता (२० गुण): पर्यावरणपूरक मूर्ती, सजावट व विद्युत रोषणाई, ध्वनी-वायू-जल प्रदूषण विरहित परिसर, उत्सव काळात गणेशभक्तांसाठी प्राथमिक सुविधा (प्रथमोपचार पेटी, पाणी इत्यादी), ‘एक गाव एक गणपती’ सारखे नवीन उपक्रम, मंडळाच्या कार्यकारिणीत महिलांची संख्या एकूण पदांच्या किमान ३०% असणे इत्यादी.
एकूण १०० गुणांवर मूल्यमापन होईल, आणि समान गुण मिळाल्यास ज्या मंडळाच्या स्थापनेला जास्त वर्षे झाली आहेत त्याला प्राधान्य दिले जाईल.
स्पर्धेचे नियम: पात्रता, अर्ज प्रक्रिया आणि प्रतिबंध
स्पर्धेत भाग घेण्यासाठी काही कठोर नियम लागू आहेत, जेणेकरून पारदर्शकता आणि न्याय राहील:
- पात्रता: केवळ नोंदणीकृत संस्था किंवा परवानाधारक मंडळे (धर्मादाय आयुक्त, स्थानिक पोलीस किंवा स्वराज्य संस्था यांच्याकडून परवानगी घेतलेली) सहभागी होऊ शकतात. मंडळांनी वर्षभरातील कार्याचा पुरावा (कागदपत्रे, छायाचित्रे, व्हीडिओ) सादर करणे आवश्यक.
- अर्ज प्रक्रिया: अकादमीच्या संकेतस्थळावर उपलब्ध पोर्टलद्वारे निर्धारित वेळेत अर्ज सादर करावा. अर्ज २० जुलै ते गणेश चतुर्थीच्या एक दिवस आधीपर्यंत ऑनलाइन स्वीकारले जातील. प्रत्येक जिल्हाधिकाऱ्याने स्वतंत्र ईमेल आयडी तयार करून अकादमीला कळवावी.
- प्रतिबंध: ज्या मंडळांना मागील सलग दोन वर्षे राज्य/जिल्हा स्तरावर पुरस्कार मिळाले आहेत, ते अपात्र ठरतील. पुरस्काराचे विभाजन करता येणार नाही. निवड समितीच्या निर्णयावर आक्षेप घेता येणार नाही. परीक्षणासाठी समितीला सर्व कागदपत्रे उपलब्ध करणे बंधनकारक.
- निवड प्रक्रिया: तालुका स्तरावर ७ सदस्यांची समिती (५ शासकीय + २ अशासकीय कलाकार). जिल्हा स्तरावरही ७ सदस्यांची समिती. राज्य स्तरावर ३ सदस्यांची समिती (सर जे.जे. कला महाविद्यालयाचे अधिष्ठाता, पर्यावरण अधिकारी, NSS जनसंपर्क अधिकारी). समित्या प्रत्यक्ष भेट देऊन परीक्षण करतील.
पारितोषिके: तालुका ते राज्य स्तरावर १.५० कोटींचे वितरण
स्पर्धेत विविध स्तरांवर पारितोषिके दिली जातील. एकूण ४६८ मंडळांना लाभ होईल:
- तालुका स्तर (मुंबई शहर वगळता): ३५७ विजेते, प्रत्येकी २५,००० रुपये (एकूण ८९.२५ लाख).
- जिल्हा स्तर (३६ जिल्हे): पहिला क्रमांक ५०,००० रुपये (१८ लाख), दुसरा ४०,००० रुपये (१४.४० लाख), तिसरा ३०,००० रुपये (१०.८० लाख). एकूण ४३.२० लाख.
- राज्य स्तर: पहिला क्रमांक ७.५० लाख, दुसरा ५ लाख, तिसरा २.५० लाख (एकूण १५ लाख). याशिवाय जिल्हा स्तरावरील ३३ इतर विजेत्यांना प्रत्येकी ५०,००० रुपये.
पुरस्कार वितरण समारंभ अकादमीद्वारे आयोजित केला जाईल. तालुका आणि जिल्हा स्तरावरील पुरस्कार जिल्हाधिकाऱ्यांमार्फत वितरित होतील.
या स्पर्धेमुळे गणेशोत्सव अधिक सांस्कृतिक आणि सामाजिकदृष्ट्या समृद्ध होईल, असा विश्वास शासनाने व्यक्त केला आहे. इच्छुक मंडळांनी अकादमीच्या पोर्टलवर अर्ज करावा, असे आवाहन करण्यात आले आहे.